خانواده دعبل در بین اعراب به شعر و ادب معروف بودند و از سویی قبیله خزاعه در رکاب پیامبر شهدای زیادی را تقدیم اسلام کرده بودند؛ اما دعبل با شمشیر شعر و ادب به مبارزه با ظالمان زمانش رفت و در سوگ و رثای اهل بیت مدیحه‌سرایی می‌کرد.
او یكی از چهره‌های بزرگ فرهنگی جهان تشیع در قرون دوم و سوم هجری بشمار می‌رود که در اعتلای شیعیان جایگاه ویژه‌ای را عهده‌دار بود.

تألیفات دعبل
او فقط شعر نمی‌گفت. عالمی متكلم بود كه مؤلفات تاثیر گذاری داشت. اولین كتابش «طبقات الشعراء» نام دارد. این كتاب در بیان تذكره شاعران نواحی و شهرهای مختلف است كه بسیاری از تاریخ‌نگاران همچون خطیب بغدادی، ابن خلكان و ابن عساكر دمشقی، به آن استناد كرده‌اند.
دیگر تألیفش «الواحد فی مثالب العرب و مناقبها» است كه در تاریخ آداب عرب نگاشته شده است. دیوان اشعارش نیز اولین بار توسط «صولی» در سیصد ورق جمع‌آوری شد.
بعدها شیخ محمد سماوی (م ۱۳۷۰ هـ.ق) همین دیوان هزار بیتی را به شكلی نوین در دو بخش مدایح اهل بیت(ع) و دیگران جمع آوری كرد.
دعبل، احادیثی را از علی بن موسی الرضا(ع)، مأمون عباسی حافظ شعبة بن الحجاج، حافظ سفیان ثوری، مالك بن انس، محمدبن عمرواقدی، عبدا...سعد زهری (م ۲۶۰)، سالم بن نوح بصری (م بعد از ۲۰۰) و ... روایت می‌كند برخی از محدثان و مورخان سنی، روایات او را ضعیف و باطل دانسته‌اند.
با این حال، افراد زیادی از او روایت كرده و شیعه روایات او را صحیح می‌داند. ابوالحسن علی (برادرش)، موسی بن هماد یزیدی، ابوالصلت هروی، هارون بن عبدا... مهلبی، علی بن حكم، عبدا...بن سعید اشقری، موسی بن عیسی مروزی، احمدبن داوود و محمدبن موسی البریری و ... از جمله راویان روایات دعبل هستند.

نسب دعبل
درباره نسب دعبل اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، مؤلف «الغدیر» نسب او را چنین ذكر كرده است: ابوعلی یا جعفر دعبل پسر علی بن رزین بن عثمان بن عبدالرحمان بن عبدالله بن بدیل بم ورقاء بن عمرو بن ربیعه بن عبدالعزی بن ربیعه بن جزی بن عامر بن مازن بن عدی بن عمرو ربیعة خزاعی است. برخی نیز او را از خاندان طاهر ذوالیمینین و ایرانی دانسته‌اند.
دعبل كم شنوا بود، سیمایش زیبا نبود. بر روی صورتش غده‌ای پیدا بود.
كلمه (دِعْبِلْ) لقب اوست كه به طنز از سوی دایه اش به او خطاب شد تا حدی كه همگان او را با همین لقب می‌شناسند. این لقب به معنی هر چیز كهنه و قدیمی است.

دعبل شاعر اهل بیت
دعبل به واسطه قرائت قصیده معروف خود به نام قصیده «مدارس آیات» مورد توجه خاص امام رضا (ع) قرار گرفت و امام ایشان را مورد تفقد قرار داده و به عنوان هدیه عبای خود را به ایشان اهدا نمود و به او گفت:«ای دعبل تو با دست و زبانت یار و یاور ما هستی.»

شهادت دعبل
سر انجام او پس از سال‌ها دفاع از ساخت ائمه اطهار به سال ۲۴۶ ه.ق در سن ۹۸ سالگی به دستور مالک بن طوق حاکم وقت به شهادت رسید.
«مالك بن طوق، فرماندار متوكل برای كشتن دعبل به شخصی ده هزار درهم و زهر كشنده‌ای داد و آن شخص شهربه شهر در خوزستان دنبال دعبل می‌گشت تا بالاخره او را در روستایی به نام الطیب كه از توابع شهرستان شوش بود پیدا كرد.
در تاریكی شب بعد از آنكه دعبل نماز مغرب و عشا را در مسجد همان روستا خواند و از مسجد خارج شد آن شخص مزدور چوبی شبیه نیزه به دست داشت كه در سر آن آهن تیزی بود و آن را با زهر آلوده كرده بود كه با آن شدت زیاد به پای دعبل زد و چون زهر آن بسیار شدید بود دعبل فردای آن روز به شهادت رسید و در شوش مدفون شد.»

بقعه دعبل
بقعه دعبل که در بخش شمالی شهر باستانی شوش، در قبرستان قدیمی این شهر و در كنار بقعه امامزاده عبدالله بن علی بنا شده است، یكی از بناهای تاریخی و مذهبی مهم شهرستان شوش است.
از لحاظ جغرافیایی، این بقعه متبركه در منطقه مسطح و در دشت وسیع شوش از جلگه خوزستان قرار گرفته است.
بقعه متبركه از لحاظ فضای درونی بدلیل دارا بودن بافتی سنتی- مذهبی برای اجرای امور فرهنگی مناسب است.
بقعه دعبل از لحاظ آب و هوایی در منطقه ای گرم سیری قرار گرفته كه در زمستان آب وهوایی معتدل و تابستانی گرم دارد.
به گفته سازمان اوقاف و امور خیریه شهرستان شوش «این بقعه بدلیل اینكه در مدت مدیدی ساخته شد و این امر سبب شد كه این مكان مهجور واقع شود، زائرین كمتری نسبت به شخصیت عظیم دفن شده در این مكان دارد و مقتضی است كه در حق این شاعر بزرگ و اعتبار و شان او نزد ائمه اطهار علیهم السلام توجه خاص و ویژه‌ای شود.»
بنای فعلی بقعه متبرکه، به دستور مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای و توسط وزارت مسکن و شهر سازی بازسازی شده است.

منبع: خبرگزاري خيمه