بقعه و آستان عسكريين ، امام هادي و امام حسن عسكري سلام الله عليهما ، شهر تاريخي سامراء را در تاريخ به عنوان شهر مذهبي ثبت كرده است .
امام هادي ( عليه السلام ) علي بن محمد بن علي بن موسي الرضا در دوم رجب 214 در قريه ابواء نزديك مدينه به دنيا آمد و در عصر متوكل ، براساس اجبار او ، در 243 ق از مدينه رهسپار سامراء شد . زيرا شنيده بود كه در مدينه پيروان و طرف داراني يافته و او را امام مي دانند . آن حضرت در مسير راه خود ابتدا وارد بغداد شد و مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن گاه به سامراء رفت . ايشان در طول دوران امامت تحت نظر متوكل و سپس مستعين و معتز قرار داشت . بيست سال و نه ماه در سامراء اقامت كرد و سرانجام ، در روز چهارشنبه 26 جمادي الآخر 254 در منزل خود ، كوي معروف به « شارع ابواحمد » ، از دنيا رفت . تشييع جنازه ايشان با شكوه فراوان و گريه و شيون دوست دارانش برگزار شد و او را به منزل خود بازگردانده در همان خانه شان به خاك سپردند . اين خانه را امام هادي از فرزند يك نصراني خريده بود و بسيار بزرگ و وسيع بود و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي را در برمي گرفت .
براساس منابع ، پيكر آن بزرگوار را وسط حياط خانه اش دفن كردند و چندي بعد فرزندش ، حسن بن علي ملقب به عسكري ( ف 260 ق ) را در كنار قبر او به خاك سپردند .
اين خانه در حلقه پادگان هاي نظامي قرار داشت و زائران و دوست داران آن دو بزرگوار از پنجره اي كه به سمت خيابان باز شده بود آنان را زيارت مي كردند و در مسجد مقابل ، كه اكنون رواق پشت سر مطهر است ، نماز زيارت مي خواندند . توليت ، حفظ و نگه داري اين مكان در دست شيعيان بود . امام حسن ( عليه السلام ) خادمي داشت كه در اين خانه ساكن بود و هرگاه قسمتي از آن خراب مي شد آن را ترميم مي كرد . اين امر تا 328 ق ، پايان عصر غيبت صغري ، ادامه داشت . اين شايد نخستين بنايي باشد كه بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت . اما بناي مرقد توسط ناصر الدوله حمداني شيعي ، برادر سيف الدوله ، براي قبر اين دو بزرگوار ساخته شد . او در 333 ق ، اطراف سامراء را ديوار كشيد . قبه اي براي حرم بناكرد و روي صندوق قبر پوشش قيمتي قرار داد و خانه هايي را در اطراف حرم براي زائران ساخت .


قبرهاي خاندان عسكريين
مزار نرجس خاتون
نرجس خاتون ، مادر بزرگوار حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، در 260 ق از دنيا رفت و در كنار قبر دو امام بزرگوار ، داخل ضريح آن ها ، به خاك سپرده شد . اين بانوي بزرگوار فرزند شيوعا ، پسر قيصر روم ، بود كه به عنوان كنيز به سامراء آمد و حكيمه خاتون او را به امام حسن عسكري بخشيد . نام اين بانو در روم « مليكا » بود و از نسب مادري به شمعون و همچنين حواريين حضرت مسيح مي رسيد . پس از پذيرش اسلام نام وي به « نرجس »
تغيير يافت اما به نام هاي ديگري چون ريحانه ، سوسن و صيقل نيز ناميده مي شد . ( 1 ) اين بزرگوار پس از فوت ، در خانه امام حسن عسكري در محل سكونت خويش ، كنار امام دفن شد كه اكنون داخل ضريح مطهر امامين و پشت سر آن ها قرار دارد .

مزار حكيمه خاتون
حكيمه خاتون ، دختر بزرگوار امام جواد ( عليه السلام ) و عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در دوران غيبت صغري به عنوان وكيل و نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بود . به هنگام رحلت امام جواد ( عليه السلام ) ، او كه كودكي بيش نبود ، تحت سرپرستي امام هادي ( عليه السلام ) قرارگرفت و در زهد و تقوا سرآمد زنان عصر خود شد . از افتخارات اين بانوي بزرگوار تربيت و سرپرستي نرجس خاتون ، مادر امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، بود . وي در 274ق وفات يافت و داخل خانه امام هادي ( عليه السلام ) دفن شد . اين بانو را در سمت پايين پاي امام عسكري و امام هادي به خاك سپردند و ضريح او از يك سمت به ضريح آن دو امام متصل است . ضريح حكيمه خاتون ابتدا از جنس برنج بود و با تعويض ضريح امامين ، آن نيز به نقره تبديل شد .

حديثه ، ام العسكري
مادر حضرت امام حسن عسكري ( عليه السلام ) را به سبب آن كه جده امام زمان است به « جدّه » ياد كرده اند . نام هاي اين زن با تقوا و زاهد حديث ، حديثه ، سوسن ، سليل و ريحانه بوده است . در متون از وي با عنوان « وكيل » يا « نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) » ياد شده است . زيرا شيعيان از حكيمه خاتون ، عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در زمان غيبت صغري سؤال كردند كه اينك به چه كسي رجوع كنند . ايشان گفت : « به جدّه » ؛ يعني مادر ابي محمد ( عليه السلام ) . مادر امام حسن ( عليه السلام ) تا 262 ق زنده بود . او را پس از فوت در آستان عسكريين ، در خانه مسكوني خود ، به خاك سپردند .

حسين بن علي ( عليه السلام )
حسين فرزند امام هادي ( عليه السلام ) و برادر امام حسن عسكري ( عليه السلام ) است . او و امام حسن عسكري را « سبطين » مي خواندند . حسين به امامت برادر خود ، امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، ايمان داشت و از پيروان او بود . وي را از عابدان و زاهدان زمان خود دانسته اند. گويند صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويش حسين بود. اين بزرگوار در پايين پاي مبارك امام هادي ( عليه السلام ) و عسكري ( عليه السلام ) دفن شده است.

ابوعبدالله جعفر بن علي
ابو عبدالله جعفر فرزند امام علي النقي ( عليه السلام ) است . او را پس از فوت ، در خانه پدرش ، همان جا كه امام هادي دفن است ، به خاك سپردند .

سمانه بنت علي ( عليه السلام )
سمانه يا سمانه مغر بيه ، مادر امام هادي ( عليه السلام ) ، ملقب به « ام الفضل » و « سيده » ، از زنان فاضل و زاهد روزگار بود كه بيشتر روزها را روزه داشت و شب ها به نيايش مي پرداخت . او در خانه امام هادي ( عليه السلام ) از دنيا رفت و درهمان جا ، كنار فرزندش ، دفن شد .

ابوهاشم جعفري
داوود بن قاسم فرزند اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابي طالب و از نواده هاي جعفر طيار است . قبر او در داخل ضريح و آستان عسكريين قرار دارد . اين بزرگوار از مادر به محمد بن ابي بكر نسب مي برد زيرا مادرش ، ام حكيم ، دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر است . او محضر پنج امام را درك كرد و از ياران امام رضا ( عليه السلام ) ، امام جواد ، امام هادي و امام عسكري شمرده شده است .

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان